در روز13بهمن 1298 شمسی، خدای كریم به عالم ربانی حاج شیخ محمد حسین مطهری و همسر مؤمنش - سكینه - فرزندی هدیه كرد[1] كه مرتضی نامیده شدو برای آن خانواده پاك، بهاران را به ارمغان آورد.
مرتضی كم كم دوران كودكی راپشت سر گذاشت . او كه علاقه عجیبی به حقیقت و معنویت داشت با شور و شوق فراوان، نزد پدر شروع به آموزش ‍ كرد و عاقبت این اشتیاق، وی را به مكتب كشاند و به دیدارگلهای آن بوستان رساند.
بوی خوش گلستان
او در دوازده سالگی عطر روح بخش گلستان بزرگ حوزه علمیهمشهد را احساس كرد و عاشقانه به آنجا روی كرد[2] و چنان پرتلاش و منظم به تحصیل مشغول شد كه باعثشگفتی اهل بصیرت گردید.
رفته رفته افكاری بلند و سؤ الهایی سرنوشت ساز برایشآشكار شد جهان آفریده كیست ؟ خدا چگونه صفاتی دارد؟ انسان برای چه آفریده شده است؟ و... این پرسشها همه فكر او را به خود مشغول ساخته بود. در آن زمان مرتضی آرزو میكرد كه روزی بتواند در درس میرزا مهدی شهیدی رضوی - مدرس فلسفه الهی - حاضر شود،اما این آرزو برآورده نشد و آن استاد در سال 1355 قمری درگذشت.[3]
سرانجام مرتضی در سال 1316 شمسی در زمانی كهحكومت سیاه رضاخان بیداد می كرد. ظلمت همه جا را فراگرفته بود، به دنبال نور وفضیلت، همه جا را فراگرفته بود، به دنبال نور و فضیلت راهی حوزه علمیه قم شد تاروح تشنه اش را از كوثر قرآن و زمزم عترت سیراب كند[4]
مطهری به دنبال یافتن گنج علم و فضیلت، باشور و علاقه ای وصف نشدنی، به تلاش و فعالیت پرداخت . پشتكار و كثرت مطالعه او همهاهل علم را در مدرسه فیضیه شگفت زده كرد.[5]
او آرام و قرارنداشت، منتظر و تشنه به دنبال گمشده ای بود در این هنگام ستاره ای بدرخشید و او رابه مقصود رساند. حضرت امام خمینی - الگوی علم و تقوا - درس اخلاق تشكیل داد و بهنور افشانی و انسان سازی پرداخت.
مطهری به زیارت آن استاد بزرگ نایل آمد و ازسرچشمه زلال او سیراب شد.[6] این درس در حقیقتدرس معارف و سیر و سلوك بود، نه اخلاق به مفهوم علمی آن . درس«یافتن» و«رسیدن»بود نه فقط«دانستن»و«آموختن».
مرتضی از سویی، غرق درمطالعه و تحصیل و تدریس و از سویی دیگر یكی از مهم ترین كارهایش و بلكه عالی ترین ومهم ترین كارهایش و بلكه عالی ترین و مهم ترین فعالیتش، راز و نیاز و مناجات نیمهشب و اشك سحری بود. او شیرینی و لذتی از این كار مبارك و سعادت آفرین، احساس ‍ میكرد كه شب تیره زندگیش را تبدیل به روز روشن می نمود.
دانشاندوزی

مطهری با دقت، سرعت، نظم و تلاشی ستودنی بهآموختن علوم اسلامی مشغول شد او نزد آیة الله صدوقی، كتاب«مطول»را فراگرفت و در محضر آیة الله مرعشینجفی،«شرح لمعه»را بیاموخت . اوهمچنین از استادانی بزرگ مانند آیات سید صدرالدین صدر، سید محمد رضا گلپایگانی،سید احمد خوانساری، سید محمد تقی خوانساری، سید محمد حجت، سید محمد محقق یزدی -معروف به داماد- انگجی و میرزا مهدی آشتیانی -كه سلام خدا بر همگی آنان - در علومگوناگون بهره مند شد.
دیدار با عالم ربانی حاج میرزا علی آقا شیرازی اصفهانی،مرتضی را وارد دنیایی جدید و شگفت انگیز كرد. حاج میرزا علی آقا با نهج البلاغه میزیست، با آن تنفس می كرد و روحش با این كتاب همدم و جمله های گرانقدر آن، وردزبانش بود. و مهم تر آنكه به هر آنچه می دانست عمل می كرد. راستی كه مرد حقیقت ومعنویت بود.[7]
مطهری، تحصیل رسمی علوم عقلی و فلسفی را درسال 1323 شمسی آغاز كرد.[8]اوبحث حكمت از«شرح منظومه»حكیم سبزواری و مبحث نفساز«اسفار اربعه»صدرالمتاءلهین شیرازیرا در محضر حضرت امام خمینی آموخت.[9]
وی بعد از ورودآیة الله بروجردی به قم، در درس فقه و اصول ایشان شركت كرد[10] و از بحثهای مجتهد پرور آن عالم ربانی بهره مندشد. او پیش از رسیدن به مرحله اجتهاد، از آیة الله بروجردی تقلید می كرد.[11]
مطهری، درس اصول فقه را از«مباحث عقلیه»به طور خصوصی از حضرت امامخمینی فرا گرفت[12] و راز و رمز اجتهاد را از آن حكیم الهی و فقیهوارسته بیاموخت.
در سال 1329 ش . استاد مطهری در محضر درس استاد علامه سید محمدحسین طباطبایی حاضر شد و مبحث«الهیات»از كتاب («شفا»تألیف ابوعلی سینا) رااز آن حكیم بزرگ بیاموخت.[13]
علامهطباطبایی، درس دیگری - غیر از الهیات شفا - در فلسفه شروع كرده بود كه در شبهایپنجشنبه و جمعه تشكیل می شد. این درس خصوصی بود و در آن جمعی از فاضلان حوزه علمیهقم، از جمله آیة الله دكتر بهشتی، امام موسی صدر، استاد مطهری، دكتر احمد احمدیو... شركت می كردند[14] ثمره مبارك این مجمع علمی بزرگ، شاهكاری جهانیدر كلام و فلسفه است به نام كتاب«اصول فلسفه و روش رئالیسم». هم مطهری در آفرینش این اثر پربار و ماندگار، اگر بیشتراز علامه طباطبایی نباشد، بدون شك، كمتر نیست.
استاد مطهری، همچنین در دورهتحصیل همفكر و یار و یاور سازمان انقلابی و اسلامی«فدائیان اسلام». بود[15] این حزب سیاسیاسلامی كه در سال 1324 شمسی، از سوی روحانی مبارز سید مجتبی نواب صفوی تشكیل شدنقش مؤثری در مبارزه با ستمگران و استبداد داشت.
مطهری، علاوه بر مباحثه دروساصولی، فقهی و فلسفی، خود حوزه تدریس داشت . او از جمله كتابهای ذیل را تدریسكرد:
«مطول»(در علم معانی، بیان وبدیع)،
«شرح مطالع»(در علم منطق)،
كشف المراد (در علم منطق)،

«رسائلو كفایه» (در علماصول فقه)،
«مكاسب»(در فقه)
«شرح منظومه»و«اسفار»(در فلسفه).[16]
هجرت به تهران

استاد مطهری در سال 1331 هجری شمسی با دختر آیة اللهروحانی (ره) ازدواج كرد[17] و در همان سال - درحالی كه به مدرسی مشهور بود - به تهران هجرت كرد[18] علت این هجرت رابرخی تنگدستی شمرده اند،[19] اما سببش هر چهبود، باید آن را لطف خفی الهی شمرد زیرا حضور مطهری در تهران و در جمع دانشگاهیان وروشنفكران، سراسر خیر و بركت و مایه تربیت و هدایت شد.
استاد مطهری از ابتدایورود به تهران، به سازندگی و نور افشانی پرداخت. او در مدرسه مروی، آموزش فلسفهاسلامی را به شكل تطبیقی و مقایسه ای برای جویندگان حكمت و حقیقت، آغاز كرد.[20]
سخنرانیهای روشنگر و مفید استاد، همزمان باتدریس در مدرسه مروی، در تهران آغاز شد. او توجه بسیاری به حل شبهات و پاسخگویی بهسؤ الهای موجود درباره معارف اسلامی داشت و با مطالعه، تحقیق، دقت، تلاش و اخلاص، در این راه موفق شد.
در سال 1333 استاد مطهری تدریس در دانشگاه تهران را شروعكرد. استاد در دانشكده معقول و منقول (الهیات و معارف اسلامی) آن دانشگاه بیش ازبیست سال به مبارزه عالمانه با جهل، مادیگری و غربزدگی پرداخت.
رفتار ایشان بادانشجو به قدری صمیمی بود كه دانشجو به استاد عشق می ورزید و مرید او بود.
استادمطهری در آن دانشكده، دوره های لیسانس و دكترا، كلیات علوم اسلامی (منطق، فلسفه، كلام، عرفان، اصول فقه، فقه و حكمت عملی)، فلسفه (شرح منظومه، الهیات شفا،مقاصد الفلاسفه غزالی و...)، تاریخ فلسفه، تاریخ مجادلات اسلامی و روابط فلسفه وعرفان را تدریس ‍ می كرد.[21]
مرزبان اسلام

الف . سلاح قلم:
استاد مطهری بعد از حدود سی سال كه از زمزم قرآن و كوثر عترت سیراب شد و دممسیحایی تقوا به او زندگی جدیدی بخشید، قدم در سنگر نویسندگی گذارد و سلاح قلم رابه دست گرفت و مرزبان حماسه جاوید شد.
این مرزبان قهرمان، فقط به حل مشكلات وپاسخگویی و سؤ الهای موجود درباره مسائل اسلامی می اندیشید و هدف نوشته هایش همانبود.[22]
او معتقد بود دین مقدس اسلام یك دین ناشناختهاست . حقایق این دین به طور تدریجی در نظر مردم واژگونه شده است و علت اساسی گریزگروهی از مردم، آموزشهای غلطی است كه به نام اسلام داده می شود. این دین مقدس ‍بیش از هر چیز، از طرف برخی از كسانی كه مدعی حمایت از آن هستند ضربه صدمه میبیند.[23]
ب . مجله مكتب تشیع
در سال 1336 به همتجمعی از دانشمندان حوزه علمیه قم، نشریه مكتب تشیع شروع به فعالیت كرد. استادمطهری هم با این مجله، همكاری علمی و ارشادی داشت . مقالاتی از استاد مطهری درنشریه مكتب تشیع منتشر شد، از جمله ؛«اصالت روح»،«قرآن و مسأله ای از حیات»،«توحید و تكامل»و«حق عقل دراجتهاد».[24]
ج . چراغ انجمن
بعد از تأسیس انجمناسلامی پزشكان (1337 - 1338 ش .)، استاد مطهری، چراغ آن انجمن شد و در زمانی كهسردی و تاریكی جامعه را فراگرفته بود به دلهای سرد، گرمی بخشید و نور و روشناییداد.
استاد یكی از مهم ترین سخنرانان جلسات این انجمن بود. ایشان در سخنرانیهایش، موضوعات حساس و سرنوشت سازی مانند توحید، نبوت، معاد، مساله حجاب، بردگی درنگاه اسلام، صلح امام حسن علیه السلام، امام صادق علیه السلام و مساله خلافت، مساله ولایت عهدی امام رضا علیه السلام، تربیت اسلامی، فطرت، ربا، بانك، بیمهو... را مورد بررسی عالمانه قرار داد و آثاری ارزشمند به یادگار نهاد.
د. داستانراستان
طرح تدوین«داستان راستان»از سوی یكی از مؤ سسات علمی به آیة الله مطهری پیشنهاد شد. استادچون این كار را پسندیده و مفید یافت تعهد كرد كه آن را انجام دهد. او در زمانی شروعبه داستان نویسی كرد كه استادی مشهور در دانشگاه بود و از شخصیتها و عالمان مهممذهبی در كشور شمرده می شد.
جلد اول داستان راستان در سال 1339 و جلد دوم در سال 1343 چاپ و منتشر شد و با توجه و استقبال كم نظیر مردم مواجه گشت.
ه‍ طرحی نو
استاد مطهری سالها بود كه آرزوی تأسیس مؤسسه ای علمی - فرهنگی را داشت تابتواند جوابگوی نیازهای فكری جامعه باشد و به نشر و تبلیغ معارف عالی اسلامیبپردازد. سرانجام در سال 1346 به كمك چند تن از دوستانش، از جمله آقای محمد همایون، حجة السلام سید علی شاهچراغی، مؤسسه حسینیه ارشاد را تأسیس كرد.[25]
بعد از تأسیس حسینیه ارشاد، به كار این مؤسسه دل بست و با شور و حرارت و آگاهی و درایت به همكاری و برنامه ریزی پرداخت . اودانشمندان بسیاری را به آنجا دعوت می كرد تا سخنرانی كنند و خود نیز یكی از موفقترین سخنرانان آن بود.
و. علل گرایش به مادیگری
كتاب علل گرایش به مادیگری -كه تكمیل شده دو سخنرانی استاد مطهری در سالهای 48و 49 در دانشسرای عالی است - درسال 1350 منتشر شد. استاد این اثر كارآمد را در زمانی تألیف كرد كه در میان نسلجوان، گرایشی به مكاتب مادی - و از جمله ماركسیسم - مشاهده می شد. سران سازمانمنافقین هم در حال گرایش به ماركسیسم بودند كه سرانجام ماركسیست شدند و به طور رسمیاین تغییر ایدئولوژی را اعلام كردند.
استاد مطهری در این كتاب به بررسی نقشكلیسا، مفاهیم فلسفی، اجتماعی و سیاسی و... در گرایش به مادیگری می پردازد و علللغزشها و انحرافها را در این زمینه روشن می سازد.
ز. فلسفه تاریخ
یكی ازدرسهایی كه استاد مطهری در منزل خودشان برقرار كرد درباره فلسفه تاریخ بود كه ازسال 1355 تا 1357 با جمع برخی از شاگردان برگزار می شد.
استاد در این دروس، آراء فلاسفه غرب و اسلام را در مورد مباحثی مانند«عوامل محركتاریخ»،«ارزش تاریخ»، «جامعه و فرد»، «ارتباط تاریخ با علم، مذهب و اخلاق»، «علیت در تاریخ»، «تكامل تاریخ»، «پیشبینی آینده»و... عالمانه نقد و بررسی می كرد.
ج . مقدمهای برجهان بینی اسلامی
آخرین اثر قلمی استاد مطهری، كتاب«مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی»است این كتابدر سالهای 56 و 57 به رشته تحریر در آمد.
آن استاد عالیقدر انحرافات فراوانی درنشریات برخی گروههای به ظاهر اسلامی و آثار بعضی روشنفكران مسلمان درباره جهان بینیاسلامی مشاهده می كرد. بدین علت و برای جلوگیری از التقاط، و از همه مهم تر برایروشن كردن نظر اسلام، این اثر پر برگ وبار را نوشت و در آن بسیاری از اشتباهاتفكری روشنفكران را آشكار ساخت.
در این كتاب نفیس، مواضع و جهان بینی بعضی ازگروهكها مانند«منافقین»مورد نقد وبررسی قرار گرفتهاست.
ط. ماتریالیسم در ایران
كتاب علل گرایش به مادیگری كهدر سال 1350 منتشر شده بود مورد استقبال شایان مردم حقیقت جو قرار گرفت، به طوریكه در سال 1357 به چاپ هشتم رسید و استاد مقدمه ای تحت عنوان«ماتریالیسم در ایران»بر آن افزود.
استادمطهری در این مقدمه بسیار پربار به افشا و نقد شیوه های جدید تبلیغ ماتریالیسم درایران می پردازد و این بحث را در دو بخش ارائه می كند: 1 - تحریف شخصیتها 2 - تحریفآیات قرآن.
در این مقدمه سودمند بود كه آراء برخی از گروهكها، از جمله«فرقان»مورد نقد و بررسی عالمانه و منصفانهقرار گرفت و پوچی و سستی آن آشكار شد.
بعد از انتشار این مقدمه، گروهك فرقاناطلاعیه ای منتشر كرد به این مضمون : هر كس كه در مسیر افكار ما قرار گیرد، به طریقانقلابی پاسخ او را می دهیم . اما استاد مطهری فرمود: اگر قرار باشد كه انسان ازدنیا برود، چه بهتر كه در راه اصلاح عقاید و دفاع از اسلام باشد، و من در این راهكوچكترین تردیدی ندارم.[26]
تدریس در قم

استاد مطهری بنا به توصیهحضرت امام خمینی از سال 1351 تا 1357، هفته ای دو روز به قم می رفتند و در حوزه علمیه، دروس مهمی مانند شناخت، اصل غائیت، فلسفه هگل، معارف قرآن، ماركس وماركسیسم، «منظومه»، «نجات» و «اسفار» تدریس می كردند.[27]
استاد به حكموظیفه شرعی از تهران به قم می رفتند تا تدریس كنند در حالی كه در تهران، استادانبا سابقه دانشگاه، با تقاضای بسیار در كلاس درس ایشان شركت می كردند.[28]
گلستان جاودان

یادگارهای استاد مطهری، بحق گلستانی جاودان است كهبوی خوش آن، عقل و جان هر حقیقت جویی را زنده می كند.
آثار منتشر شده استاد بیشاز 50 كتاب است كه برخی از مهم ترین آن عبارتند از:
مقدمه ای بر جهان بینیاسلامی، آشنایی با قرآن، اسلام و مقتضیات زمان، انسان كامل، پیرامون انقلاباسلامی، پیرامون جمهوری اسلامی، تعلیم و تربیت در اسلام، توحید، نبوت، معادحماسه حسینی، خدمات متقابل اسلام و ایران، عدل الهی، داستان و راستان، سیری درنهج البلاغه، سیری در سیره نبوی، سیر در سیره ائمه اطهار علیه السلام، شرح مبسوطمنظومه، علل گرایش به مادیگری، فطرت، فلسفه اخلاق، فلسفه تاریخ، گفتارهایمعنوی، مساله حجاب، نظام حقوق زن در اسلام و قیام و انقلاب مهدی (عج).
برخیاز آثار منتشر نشده استاد عبارتند از:
شرح منظومه (به زبان عربی به قلم حجةالسلام شیخ محمد تقی شریعتمداری)، آشنایی با قرآن (جلدهای 5 تا 15)، فلسفه تاریخ (جلد 2 تا 4)، مسأله بردگی در اسلام، پانزده گفتار، توكل و رضا، انسان شناسی، حاشیه بر تفسیر المیزان و...
پیشتاز نهضت
یكی از عالمانی كه در هدایت و راهنمایی مردم در قیام 15 خرداد نقشی اساسی و سازنده داشت، استاد مطهری بود. او در سخنرانی آتشین وانقلابی خود در شب عاشورا خطاب به روحانیت گفت: «باید واقعیترا بگویید و در مقابل همه نوع حادثه و گرفتاری بایستید». بعدخطبه امام حسین علیه السلام (... من رای سلطانا جائرا...) را مطرح كرد و به طورصریح و قاطع به محمد رضا پهلوی حمله كرد.[29]
به دنبال اینسخنرانی حسینی بود كه استاد مطهری دستگیر و زندانی شد.[30] این حبس، حدود دو ماه به طول انجامید[31]
استاد مطهری یكی از اعضای شورای رهبری حزبسیاسی اسلامی و نظامی «هیئتهای مؤتلفه اسلامی» بود. او در جمع آنان، مباحث سودمندی ایراد كرد، از جمله مساله «انسان و سرنوشت».
بعد از تبعیدامام خمینی، مهم ترین عكس العمل اسلامی در برابر این ظلم بزرگ، ترور حسنعلی منصور - نخست وزیر وقت - بود كه به دست قهرمانان هیئتهای مؤتلفه اسلامی انجام شد. وارشاد و تأیید استاد مطهری بود كه این اقدام خداپسندانه را به ثمر رساند.[32]
آیة الله مطهری بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، برای تثبیت حكومت اسلامی، فعالیتهای بسیار ارزنده و سرنوشت سازی انجام داد. ازآن جمله، ایشان مهم ترین و مورد اعتمادترین مشاور حضرت امام خمینی بود و نظرشاندرباره معرفی افراد برای مسئولیتهای مختلف، پذیرفته می شد.[33]


در مسلخ عشق

استاد مطهری كه آرزویششهادت در راه خدا بود و در كتابها و گفتارهایش، مقام بلند و ارزش والای شهید را باعبارتی نغز و حكیمانه، نوشته و گفته بود، سرانجام به آرزویش رسید.
در شبچهارشنبه 12 اردیبهشت 1358، ساعت بیست و دو و بیست دقیقه، استاد مطهری به وسیلهجوانی فریب خورده از اعضای گروهك سیاسی و منافق «فرقان» به شهادت رسید.[34]

[1]لمعاتی از شیخ شهید، ص 8.

[2]مجموعه آثار استاد شهید مطهری ، ج 1، ص 9.

[3]علل گرایش به مادیگرای ، ص 8-10.

[4]مجموعه آثار استاد شهید مطهری ، ج 1، ص 9.

[5]مطهری ، مطهر اندیشه ها، ج 1، ص 138.

[6]علل گرایش به مادیگرای ، ص 10- 11.

[7]ر. ك : سیری در نهج البلاغه ، ص 10 - 12.

[8]علل گرایش به مادیگرای ، ص 11.

[9]یادنامه استاد شهید مطهری ، ج 1، ص 172.

[10]مجموعه آثار استاد شهید مطهری ، ج 1 - ص 9.

[11]مطهری ، مطهر اندیشه ، ج 1، ص 32.

[12]یادنامه استاد شهید مطهری ، ج 1، ص 172.

[13]علل گرایش ، به مادیگری ، ص 11.

[14]ر. ك : یادواره استاد شهید مطهری ، ص 31؛ یادنامه استاد شهیدمرتضی مطهری ، ج 1، ص ‍ 172.

[15]یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، ج 1، ص 339 و 340.

[16]یادواره استاد شهید مرتضی مطهری، ص 32.

[17]مطهری ، مطهر اندیشه ها، ج 2، ص667.

[18]مجموعه آثار شهید مطهری ، ج 1،ص 56.

[19]سیری در زندگانی استاد مطهری ،ص 11.

[20]مجموعه آثار شهید مطهری ، ج 1،ص 65.

[21]مطهری ، مطهر اندیشه ها، ج 1، ص303و 304 ج 2 ص 834، 840، 868، 882 و 884.

[22]ر. ك : عدل الهی ، ص 8 - 10.

[23]همان.

[24]یادنامه استاد شهید مطهری ، ج1، ص 541.

[25]مجموعه آثار استاد شهید مطهری ،ج 1، ص 10 و سیری در زندگانی استاد مطهری ، ص 98 و 114.

[26]سرگذشت ویژه ...، ج 1، ص 131 و 132.

[27]مجموعه آثار استاد شهید مطهری ، ج 1، ص یازده و یاد نامه استادمطهری ، ج 1 ص 542 - 552.

[28]جلوه های معلمی استاد، ص101.

[29]مطهری ، مطهر اندیشه ها، ج 2، ص656.

[30]همان.

[31]سیری در زندگانی استاد مطهری ، ص 22 و 23.

[32]مطهری ، مطهر اندیشه ها، ج 2، ص 656.



[33]جلوه های معلمی استاد، ص 183 و 184.

[34]مطهری ، مطهر اندیشه ها، ج 2، ص 67.